29 Temmuz 2018 Pazar

TİCARET BORSALARINDA TESCİL İŞLEMLERİ NASIL YAPILIR

Not: Bu makale Gümrük ve Ticaret Dünyası Dergisi Haziran 2018' de Yayımlanmıştır.

ÖZET

Borsaya tabi maddelerin hangi borsaya tescil ettirileceği, tescil ücretinin nereye ödeneceğini hususlarına değinen bu çalışma, anlarımları örneklerle zenginleştirerek konuyu açıklamaya çalışmıştır

Anahtar Kelimeler: Ticaret Borsası, Tescil, Tescil Ücreti,

GİRİŞ
Borsa muameleleri, borsaya tabi bir maddenin tespit edilmiş bir miktarı (en az miktar) veya fazlası üzerinden yapılan alım ve/veya satımlardır. Borsa muamelelerine ve tescile esas olan ve her madde ve borsaya göre değişen bu miktara, "borsa muamelelerinde en az miktar" denir ve en az miktarlar borsaların bulunduğu yerdeki mahalli piyasa teamüllerinde toptan sayılan miktarlar esas tutularak belirlenir. Elektronik ticaret yoluyla yapılan satışlar da dâhil olmak üzere borsaya tabi maddelerin en az miktarları üzerinde yapılan alım satım muamelelerinin borsaya tescili zorunludur
Borsa yeri; borsaya tabi maddelerin biri veya birkaçı yahut tümünün alım satımlarının yapılması için yönetim kurulu kararıyla borsanın merkez veya şube binası içinde veya dışında belirlenen satış salonu, pazar yeri veya özel alım satım yeridir. Borsaca organize edilen borsaya tabi maddelerin alım satımının gerçekleştirildiği elektronik ortamlar da borsa yeri sayılır.  Borsa yerinde yapılan muamelelere "Borsa içi muamele", borsanın çalışma alanı içinde olmakla beraber, borsa yeri dışında yapılan muamelelere "Borsa dışı muamele" denir.

5174 Sayılı Kanunun 45’inci maddesine göre; borsa çalışma alanı içinde borsaya tâbi maddelerin en az miktarlarının üzerinde kalan miktarlarının alım ve satımı belirlenen borsa yerinin dışında yapılması yasaktır. Bu maddelerin, en geç muamele yapıldığı günü takip eden otuz gün içinde borsaya tescil ettirilmesi şartı ile borsa yerinin dışında alınıp satılmasına meclisçe önceden karar verilebilir.
46’ncı maddesine göre ise; borsaya tâbi maddelerin en az miktarları üzerinde yapılan alım satım muamelelerin borsalara tescili zorunludur. Borsalarca gösterilen yerlerde yapılan işlemlerin aynı gün, borsa dışında alınıp satılmasına müsaade edilen maddelere ait işlemler ise en geç otuz gün içinde tescil ettirilecektir. Tescil ücretinin oranı, malın alım satım değeri üzerinden azamî binde ikidir ve bu oran borsa meclisi tarafından belirlenecektir. İşlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanı, yıllık aidat tavanının yüzde onundan az ve tamamından fazla olamaz. Ürün senedi tescil ücreti oranı ise alım satım değeri üzerinden en çok onbinde beştir. İhracatın tescilinden ise ücret alınmaz.
Benzer ifadeler Ticaret Borsalarına Tabi Maddeler ve Bu Maddelerin Alım veya Satımlarının Tescili Hakkında Yönetmeliğinde tekrarlanmıştır. Borsa Meclisi tescil ücret oranını "borsa içi muameleler" ve "borsa dışı muameleler" için farklı oranda belirleyebilir. Tescil ücretinin, muameleyi tescil ettiren tarafından tescil esnasında peşin olarak ödenmesi esastır.
Bu bağlamda; Borsa yerinde yapılan işlemler aynı gün, meclisçe borsa yeri dışında alınıp satılmasına müsaade edilen maddelere ait işlemler en geç otuz gün içinde tescil ettirilmelidir.
Borsa yeri dışında alım ve satımına meclisçe izin verilen maddelerin otuz gün boyunca yapılan alım satım işlemleri, otuzuncu günde toplu olarak tescil ettirilebilmektedir.
Tescil işlemi sırasıyla alım satım beyannamesinin tescile uygunluğunun kontrolü, tescil ücretinin tahsili ve tescil defterine kayıt aşamalarından oluştuğundan, alım satım işleminin tescil ettirilmesi sırasında muameleyi tescil ettiren tarafından peşin olarak ödenmesi esastır. Ancak borsa meclisi, kendi üyelerinden ileride yaptıracakları tescillere mahsuben önceden avans alınmasına karar verebileceği gibi, borsa yeri dışında alım ve satımına izin verdiği maddelerin otuz gün boyunca üyeleri tarafından yapılan alım satım işlemlerinin tescillerine ilişkin ücretlerin toplamının, en geç on beş gün içinde ve bir defada olmak kaydıyla sonradan ödenmesine de karar verebilir.
Örneğin, 31/01/2016 tarihinde beyan edilerek tescil ettirilmek istenen bir alım satım işleminde, tescil ücreti, tescil yükümlülüğünü yerine getirmekle mükellef olan tarafça tescil esnasında ödenmesi gerekmektedir. Ancak, borsa meclisi tarafından üyelerinin yaptırdığı tescil işlemlerinin ücretinin on beş güne kadar ödenebileceğinin kararlaştırılmış olması şartıyla, 31/01/2016 tarihinde tescil edilmiş bir muamelenin tescil ücretinin tahsili, gecikme zammı uygulanmadan ve tamamı tek seferde alınmak kaydıyla 15/02/2016 tarihine kadar ertelenebilecektir.
Tescil ücreti hesaplanırken alım ve satımlara esas teşkil eden fatura veya müstahsil makbuzları tek bir işlem olarak değerlendirilmesi ve tescil ücretinin fatura veya müstahsil makbuzunun toplam tutarı üzerinden hesaplanması gerekir.
ÖRNEK 1: Tacir (A), tacir (B)’ye 90.000 TL’si 1 nolu depodan ve 106.000 TL’si 2 nolu depodan olmak üzere toplam 196.000 TL bedelle tek tip fındık satışı yapmış olup, bu alım satım işlemini tanzim etmiş olduğu tek bir fatura ile tevsik etmiştir. Bu alım satım işleminin tescilinde;
Tescil ücreti oranının 0,002 ve işlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanının 333.-TL olduğu varsayımıyla,
Malın alım satım değeri ile tescil ücreti oranının çarpımı sonucunda elde edilen rakam (196.000*0,002=392.-TL.), işlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanı olan 333.-TL’yi aşacağı için tahsil edilmesi gereken tescil ücreti 333.-TL olacaktır.
ÖRNEK 2: Tacir (D), tacir (F)’ye 100.000 TL’si makarnalık ve 90.000 TL’si ekmeklik olmak üzere toplam 190.000 TL bedelle farklı iki tip buğday satmış olup, bu alım satım işlemini tanzim etmiş olduğu tek bir fatura ile tevsik etmiştir. Bu alım satım işleminin tescilinde;
- tescil ücreti oranının 0,002 ve işlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanının 333.-TL olduğu varsayımıyla,
- malın alım satım değeri ile tescil ücreti oranının çarpımı sonucunda elde edilen rakam (190.000*0,002=380.-TL.), işlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanı olan 333.-TL’yi aşacağı için tahsil edilmesi gereken tescil ücreti 333.-TL olacaktır.
ÖRNEK 3: Tacir (G), tacir (H)’den 2 kg, 3 kg ve 5 kg paketler halinde ambalajlanmış olan ve sırasıyla 75.000 TL, 105.000 TL ve 175.000 TL olmak üzere toplam 355.000 TL bedelle aynı veya farklı tip fındık satmış olup, bu alım satım işlemini tanzim etmiş olduğu tek bir fatura ile tevsik etmiştir. Bu alım satım işleminin tescilinde;
- tescil ücreti oranının 0,002 ve işlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanının 333.-TL olduğu varsayımıyla,
- malın alım satım değeri ile tescil ücreti oranının çarpımı sonucunda elde edilen rakam (355.000*0,002=710.-TL.), işlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanı olan 333.-TL’yi aşacağı için tahsil edilmesi gereken tescil ücreti 333.-TL olacaktır.
ÖRNEK 4: Tacir (K), tacir (L)’den ye 50.000 TL’si arpa, 60.000 TL’si mısır ve 10.000 TL’si domates olmak üzere toplam 120.000 TL bedelle mal satmış olup, bu alım satım işlemini tanzim etmiş olduğu tek bir fatura ile tevsik etmiştir. Bu alım satım işleminin tescilinde;
- tescil ücreti oranının 0,002 ve işlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanının 333.-TL olduğu varsayımıyla,
- kotasyonda yer almaması nedeniyle domatesin bedelinin fatura toplamından düşülerek faturada yer alan kotasyona dahil malların alım satım değerinin belirlenmesi (120.000 – 10.000= 110.000 TL)
- malın alım satım değeri ile tescil ücreti oranının çarpımı sonucunda elde edilen rakam (110.000*0,002=220.-TL.), işlem başına alınacak toplam tescil ücreti tavanı olan 333.-TL’nin altında kalacağı için tahsil edilmesi gereken tescil ücreti 220.-TL olacaktır.

5174 sayılı Kanunun 30’uncu maddesine göre borsanın çalışma alanı bulunduğu il sınırlarıdır. Bu çalışma alanı, çevre illeri de kapsayacak şekilde ve o illerde borsa kuruluncaya kadar geçerli olmak üzere, Birlik Yönetim Kurulu tarafından genişletilebilir veya daraltılabilir. 
Mülga 5590 sayılı Kanunun 33’üncü maddesinde; İl borsalarının çalışma alanının bulundukları il (o il içindeki ilçe borsalarının çalışma alanları hariç), ilçe borsalarının çalışma alanının ise ilçe sınırları olduğu, cari 5174 sayılı Kanunun geçici 11’nci maddesinde ise; bu Kanunun yürürlüğe girdiği tarihten önce (01.06.2004) kurulmuş olan ilçe oda ve borsalarının, mevcut çalışma alanları dâhilinde faaliyetlerini sürdürecekleri hüküm altına alındığından ilçe borsalarının çalışma alanı bulundukları ilçe sınırlarıdır.
Tescil yükümlülüğü ise şu şekilde yerine getirilir:
Alıcı ve satıcı aynı borsanın çalışma alanı içinde iseler, işlem borsa örf ve adetlerine göre tespit olunan tarafça o borsaya tescil ettirilir ve tescil ücreti ödenir. Tescil ile yükümlü olan tarafın yokluğu halinde, diğer taraf tescili yaptırmak ve ücretini ödemekle yükümlüdür.
Alıcı ve satıcıdan biri borsanın çalışma alanı içinde, diğeri dışında ise; iki tarafın bulunduğu yerde borsa mevcut ve mal her iki borsaya tâbi ise ve işlem de yazışma, telgraf, telefon, teleks ile yapılmış veya elektronik ortamda gerçekleştirilmişse, sözleşmenin kabul ile tamam olduğu yerdeki tarafça o yer borsasına tescil ettirilir ve ücreti ödenir. Sözleşmenin nerede kabul ile tamam olduğu tespit edilemediği takdirde, işlem satıcının merkezinin bulunduğu yerdeki borsaya, satıcı tarafından tescil ettirilir ve ücreti ödenir. Taraflardan birinin bulunduğu yerde borsa mevcut değil veya borsa mevcut olmasına rağmen, mal o borsaya dâhil değil veya taraflardan biri yurt dışında ise, işlem diğer tarafça kendi merkezinin bulunduğu yer borsasına tescil ettirilir ve ücreti ödenir.
Bu bentte her ne kadar yazışma, telgraf, telefon, teleks ile yapılmış veya elektronik ortamda gerçekleştirilmiş olan alım satım işlemlerinden bahsedilse de tarafların (alıcı ve satıcıdan yalnızca bir taraf borsasının çalışma alanında mukim) karşılıklı yapmış oldukları alım satım işlemleri de zımnen bu bent kapsamındadır. Bu bendin uygulanmasında alım satım işlemi her ne şekilde yapılırsa yapılsın (karşılıklı veya yazışma, telgraf, telefon, teleks ile veya elektronik ortamda) tescil yükümlülüğü sözleşmenin kabul ile tamam olduğu yerdeki tarafça ve o yer borsası nezdinde yerine getirilmelidir.
Bu çerçevede yapılan alım satım işlemlerinde taraflardan biri tacir veya sanayici sıfatını haiz olmayan üretici ise, tescil zorunluluğu ve tescil ücretini ödeme yükümlülüğü tacir ve sanayici olan diğer tarafa aittir.
ÖRNEK 1: Bursa Ticaret Borsasının çalışma alanında mukim ve Borsa kotasyonuna tabi maddelerin alım satımıyla iştigal eden tacir (E), Manisa Ticaret Borsasının çalışma alanında mukim müstahsil (M)’den Manisa’da karşılıklı anlaşmak suretiyle 1 ton buğday almıştır. Buğday hem Bursa hem de Manisa Ticaret Borsasının kotasyon listesinde yer almaktadır. Bu alım satım işlemi karşılıklı yapıldığından sözleşmenin tamam olduğu yer Manisa’dır. Tacir (E) için bu alım satım işlemi, borsa çalışma sınırları dışında gerçekleşen bir alım satım işlemi olduğundan ve taraflardan birisi tacir veya sanayici sıfatını haiz olmayan müstahsil olduğundan, tescil yükümlülüğü, tacir ( E) tarafından sözleşmenin kabul ile tamam olduğu yer olan Manisa Ticaret Borsasında yerine getirilecek ve tescil ücreti ödenecektir.
ÖRNEK 2: Yozgat Ticaret Borsası çalışma alanında bulunan tacir A tarafından Yerköy Ticaret Borsası çalışma alanında bulunan müstahsillerden mısır alımı yapılmıştır. Mısır hem Yozgat hem de Yerköy Ticaret Borsasının kotasyon listesinde yer almaktadır. Bu alım satım işlemi karşılıklı yapıldığından sözleşmenin tamam olduğu yer Yerköy’dür. Bu alım işlemleri, tacir A için, borsa çalışma sınırları dışında gerçekleşen bir işlem olduğundan ve taraflardan birisi tacir veya sanayici sıfatını haiz olmayan müstahsil olduğundan, tescil yükümlülüğü, tacir A tarafından sözleşmenin kabul ile tamam olduğu yer olan Yerköy Ticaret Borsasında yerine getirilecek ve tescil ücreti ödenecektir.
ÖRNEK 3: Ordu Ticaret Borsası çalışma alanında bulunan tacir C Ünye Ticaret Borsasının çalışma alanındaki müstahsillerden fındık yapılmıştır. fındık hem Ordu hem de Ünye Ticaret Borsasının kotasyon listesinde yer almaktadır. Bu alım satım işlemi karşılıklı yapıldığından sözleşmenin tamam olduğu yer Ünye’dir. Bu alım işlemleri, tacir C için, borsa çalışma sınırları dışında gerçekleşen bir işlem olduğundan ve taraflardan birisi tacir veya sanayici sıfatını haiz olmayan müstahsil olduğundan, tescil yükümlülüğü, tacir C tarafından sözleşmenin kabul ile tamam olduğu yerdeki Ünye Ticaret Borsasında yerine getirilecek ve tescil ücreti ödenecektir.
ÖRNEK 4: Isparta Ticaret Borsası kotasyonuna tabi maddelerin alım satımıyla iştigal eden ve Isparta Ticaret Borsası çalışma alanında ikamet eden tacir (S), Elazığ Ticaret Borsasının çalışma alanında ikamet eden tacir (E)’den karşılıklı anlaşmak suretiyle 300 adet küçükbaş hayvan almıştır. Bu alım satım işleminde, sözleşmenin tamam olduğu yer Elazığ olduğundan, bu işlem, tacir (E) tarafından Elazığ Ticaret Borsasına tescil ettirilerek tescil ücreti ödenmelidir.
ÖRNEK 5: Antalya Ticaret Borsasının çalışma alanında ikamet eden tacir Y, yapılan telefon görüşmesi neticesinde, Kütahya Ticaret Borsasının çalışma alanında ikamet eden tacir Z’den 50 ton mercimek alımı konusunda anlaşmıştır. Mercimek, hem Antalya Ticaret Borsası hem de Kütahya Ticaret Borsası kotasyon listesinde yer almaktadır. Telefon görüşmesi neticesinde gerçekleşen alım satım işlemi, sözleşmenin kabul ile tamam olduğu yer Antalya ise tacir Y tarafından Antalya Ticaret Borsasına, sözleşmenin kabul ile tamam olduğu yer Kütahya ise tacir Z tarafından Kütahya Ticaret Borsasına tescil ettirilerek tescil ücreti ödenmelidir. Sözleşmenin nerede kabul ile tamam olduğu tespit edilemediği takdirde, işlem tacir Z tarafından Kütahya Ticaret Borsasına tescil ettirilir ve ücreti ödenir.
Bu örnekte taraflardan biri tacir veya sanayici sıfatını haiz olmayan bir müstahsil olsaydı, tescil ettirme ve tescil ücretini ödeme yükümlülüğü, her halükarda tacir ve sanayici olan diğer tarafa ait olacaktır.
ÖRNEK 6: Akhisar Ticaret Borsasının çalışma alanında bulunan tacir A, e-posta yazışması yoluyla Aydın Ticaret Borsasının çalışma alanında bulunan tacir B’den 1000 kg buğday alımı konusunda anlaşmıştır. Buğday, Aydın Ticaret Borsası kotasyon listesinde bulunmakta, Akhisar Ticaret Borsası kotasyon listesinde bulunmamaktadır. Bu alım satım işleminde sözleşmenin kabul ile tamam olduğu yer neresi olursa olsun, her halükarda tacir B tarafından Aydın Ticaret Borsasına tescil ettirilerek ücreti ödenmelidir.
ÖRNEK 7: Düzce Ticaret Borsasının çalışma alanında ikamet eden tacir (A), yurt dışından 500 ton mısır satın almıştır. Bu alım satım işlemi, her halükarda tacir (A) tarafından Düzce Ticaret Borsasına tescil ettirilerek tescil ücreti ödenmelidir.
Borsaya kayıtlı üyeler, borsanın çalışma alanı dışında yaptıkları ve bu fıkrada belirlenen tescil işlemleri dışında kalan alım veya satımları, kayıtlı bulundukları borsalara tescil ettirir ve ücretini öderler.
Borsanın çalışma sınırları dışında alım satım yapan taraflardan biri tacir veya sanayici sıfatını haiz olmayan üretici ise, tescil zorunluluğu ve tescil ücretini ödeme yükümlülüğü tacir ve sanayici olan diğer tarafa aittir. Alım satım yapan tarafların her ikisi de tacir veya sanayici sıfatını haiz olmayan üretici ise, tescil zorunluluğu uygulanmaz.
ÖRNEK 1: TMO A.Ş. Yerköy Şube Müdürlüğüne bağlı Şefaatli Ajans Amirliği tarafından Şefaatli’de mukim müstahsillerden yapılan buğday alım işlemleri, Yerköy Ticaret Borsasına değil, Şefaatli’nin çalışma alanında bulunduğu Yozgat Ticaret Borsasına, borsa örf ve adetlerine göre tespit edilen tarafça, tescil ettirilmeli ve ücreti ödenmelidir.
ÖRNEK 2: Muğla Ticaret Borsası kotasyonuna dahil maddelerin alım satımıyla iştigal eden Muğla Ticaret Borsasının çalışma alanında ikamet eden bir tacir ile Muğla Ticaret Borsası çalışma alanında ikamet eden bir müstahsil arasında gerçekleşen alım satım işlemi, Muğla Ticaret Borsası örf ve adetlerine göre tespit edilen tarafça Muğla Ticaret Borsasına tescil ettirilerek ücreti ödenmelidir.
Tescil alım veya satıma bağlı bir işlem olduğundan, borsanın veya farklı borsaların çalışma alanlarından borsaya veya ilgili borsalara tescil edilerek ve tescil ücreti ödenerek satın alınmış olan kotasyona tabi maddelerin, muhafaza edilmek veya işlenmek amacıyla, gerek borsa çalışma alanında gerekse başka bir borsanın çalışma alanında bulunan yine aynı gerçek ya da tüzel kişiye ait bir depoya veya fabrikaya sevk edilmesi halinde, bir alım veya satım işlemi gerçekleşmediğinden tescil yükümlülüğü doğmayacaktır ve dolayısıyla ilgili borsalarca tescil işlemi yapılmayacaktır.
ÖRNEK : TMO A.Ş. Fatsa Ajans Amirliği tarafından Fatsa ve Ünye Ticaret Borsalarının çalışma alanlarından ilgili borsalara tescil edilerek ve tescil ücreti ödenerek satın alınmış olan haşhaş kapsüllerinin, TMO A.Ş.’nin, Ünye’deki deposuna sevkinde,
Muhafaza edildiği Ünye’deki deposundan, Bolvadin’deki deposuna sevkinde,
Muhafaza edildiği Ünye’deki deposundan, işlenmek üzere Bolvadin’deki fabrikasına sevkinde bir alım satım işlemi söz konusu olmadığından tescil yükümlülüğü doğmamış olup, adı geçen yerlerdeki borsalar tarafından tescil işlemi yapılmayacaktır.
Borsanın veya farklı borsaların çalışma alanlarından borsaya veya ilgili borsalara tescil edilerek ve tescil ücreti ödenerek satın alınmış olan ve borsanın çalışma alanındaki bir depoda muhafaza edilen kotasyona tabi maddelerin satılması halinde,
- alıcı ve satıcı aynı borsa çalışma alanında mukim ise, tescil yükümlülüğü, deponun ve dolayısıyla tarafların çalışma alanında bulunduğu borsaya, borsa örf ve adetlerine göre tespit edilen tarafça yerine getirilmeli ve tescil ücreti ödenmelidir.
- alıcı borsa çalışma alanı dışında ise, yani borsa çalışma alanında ikamet etmiyorsa, tescil yükümlülüğü, 5174 sayılı Kanunun 46 ncı maddesinin dördüncü fıkrasının (b) bendi çerçevesinde yapılan açıklamalar dikkate alınarak yerine getirilmeli ve tescil ücreti ödenmelidir.
Borsa olmayan ve herhangi bir borsanın çalışma alanında da bulunmayan bir yerde yapılan alım satım işlemlerinde tescil ve tescil ücretini ödeme yükümlülüğü, tacir ve sanayici olan tarafça kayıtlı bulunduğu borsada yerine getirilir. Taraflardan her ikisinin de tacir veya sanayici olması halinde, tescil ve tescil ücretini ödeme yükümlülüğü, tarafların anlaşması ve bu mutabakatın alım satım beyannamesine şerh edilmesi suretiyle yerine getirilir.
Borsaya kayıtlı üyeler, borsanın çalışma alanı dışında yaptıkları ve yukarıda açıklanan tescil işlemleri dışında kalan alım veya satımları, kayıtlı bulundukları borsalara tescil ettirir ve ücretini öderler.
SONUÇ
Alım ve satımların borsalara tescili ile birlikte, üretilen  ürünlerin piyasanın mevcut şartları içinde gerçek değerine ulaşmasını ve kayıt dışı ekonominin kayıt altına alınması sağlanmakta, böylece devletin bu ürünlerde vergi kayıp ve kaçakları önlenmektedir.
Bu noktadan hareketle, borsa tescillerinin kimin tarafından ne zaman ve hangi ticaret borsasına tescil edileceği önem kazanmaktadır. Bu soruların cevabı doğru şekilde verildiğinde ve uygulandığında tarafların menfaatleri o ölçüde korunmuş olacaktır.
KAYNAKÇA
5174 Sayılı Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği ile Odalar ve Borsalar Kanunu, 01.06.2004 Tarihli ve  25479 sayılı Resmi Gazete,
Borsa Muamelat Yönetmeliği, 12.09.2005 Tarihli ve 25934 sayılı Resmi Gazete,
Ticaret Borsalarına Tabi Maddeler ve Bu Maddelerin Alım Satımlarının Tescili Hakkında Yönetmelik, 08.01.2055 Tarihli ve 25694 sayılı Resmi Gazete,

Süleyman Ruhi Aydemir, Odalar ve Borsalar Nasıl Yönetilir, Yönetici ve Personel El Kitabı 3. Baskı, MKB yayınları, Ordu, 2018

Hiç yorum yok: